کوتاهي قد حاکي از کمبودهاي تغذيه‌اي مزمن است
دکتر ، دختر شانزده ساله‌ام کوتاه قد است و من از اين بابت خيلي ناراحتم. دلم مي‌خواهد کاري کنيد قد او بالاي 170 سانتيمتر شود !
براي من و همکارانم، اين عبارات بسيار آشنا است . اين که والدين به وضعيت رشد فرزند خود حساس باشند بسيار خوب است اما جدا از منظر زيبايي‌شناسي و « خوشامد » والدين و فرزندان ، اهميت پزشکي کوتاهي قد و کوتاه قامتي چيست ؟ سهم عوامل ارثي و محيطي ( خاصه تغذيه‌اي ) در آن چقدر است ؟
گفته مي‌شود که قد ، نشانگر برآيند وضعيت تغذيه‌اي کودک در طول زمان است و کوتاه قدي ( منظور کوتاه‌قامتي غيرطبيعي و غيرارثي ) حاکي از کمبودهاي تغذيه‌اي مزمن است ، کمبودهايي که متاسفانه احتمال ابتلا به بسياري از بيماري‌ها را در سنين بالاتر قوت مي‌بخشد . از اين رو، شيوع بالاي کوتاه‌قدي در يک جامعه را به عنوان نماگر مهم توسعه‌نيافته‌گي آن جامعه قلمداد مي‌کنند .
کوتاهي قد چيست ؟
کوتاهي قد
کوتاهي قد
از منظر پزشکي و بهداشت ، کوتاه‌قامت به فردي گفته مي‌شود که قد او از کمترين حدِ طبيعيِ قدِ منتظره براي سن و جنس او کمتر باشد . حالت ديگر اين است که کودک يا نوجوان ، مطابق اين تعريف ، کوتاه‌قامت نيست ولي قد او از اندازه‌اي که بالقوه مي‌تواند به آن دست يابد ، کوتاه‌تر است . در اين حالت نيز در صورت تشخيص به موقع ، مداخلات تغذيه‌اي و گاه پزشکي مي‌تواند کمک‌کننده باشد . گفته شده است که حدودا 80 -60 درصد اختلاف قد ميان افراد ناشي از عوامل ارثي و 40-20 درصد آن مرهون عوامل محيطي و عمدتا تغذيه‌اي ست .
دوران رشد چه تاثيري بر تعيين رشد نهايي قد افراد دارند ؟
دو دوره رشد در تعيين قد انسان اهميت دارد : رشد از هنگام بستن نطفه ( آبستني مادر ) تا سن دو ساله‌گي کودک و رشد در دوران نوجواني و پيش از بلوغ .
اعتقاد بر اين است که سرنوشت قد انسان به ويژه در دوره نخست رشد و در اوان کودکي رقم مي‌خورد يعني هنگامي که نيازهاي تغذيه‌اي بيش از هر زمان ديگري هستند و از سويي ديگر انواع عفونت‌ها بالاخص عفونت‌هاي اسهالي نيز بيشتر رخ مي‌دهند .
بنابراين، تغذيه مناسب مادر در طول دوران بارداري ، تغذيه نوزاد در شش ماه نخست تولد و خاصه تغذيه تکميلي کودک از شش ماهه‌گي به بعد و شرايط بهداشتي زندگي او بي‌اندازه اهميت دارد . شير مادر که تا شش ماهه‌گيِ کودک پاسخگوي تمامي نيازهاي تغذيه‌اي او خواهد بود با رشد کودک و افزايش نيازهاي تغذيه‌اي او ديگر به تنهايي تکافوي نيازهاي تغذيه‌اي او را نخواهد کرد و هم از اين روست که تغذيه تکميلي شيرخوار از شش ماهه‌گي آغاز مي‌شود ، تغذيه‌اي که کيفيت و کميت آن تعيين‌کننده بسياري از جنبه‌هاي سلامت کودک در سنين آتي، من‌جمله قد او خواهد بود .
نقش دوره دوم رشد ( دوران نوجواني ) بر رشد نهايي قد
نوجواني و رشد
نوجواني و کوتاهي قد
دوره دوم رشد يعني دوران نوجواني که در دختران عمومن بين سنين 10 تا 14 سالگي و در پسران بين 12 تا 16 سالگي رخ مي‌دهد ، همراه با افزايش نياز به مواد مغذي و خواب کافي‌ست ، نيازهايي که گاه به بهانه‌هاي مختلف ناديده گرفته مي‌شوند . در عين حال اين دوران براي کودکاني که به هر دليلي در دوره نخست ( از زمان آبستني مادر تا سن دو ساله‌گي کودک که اصطلاحا « هزار روز نخست » ناميده مي‌شود ) ، تغذيه مناسب و در نتيجه رشد کافي نداشته‌اند به مثابه فرصتي دوباره براي جبران مافات و به عبارتي « رشد جبراني »ست .
از سويي ديگر، اين دوره معمولا با استقلال بيشتر کودک در گزينش نوع و اندازه غذا نيز همراه است ، استقلالي که به برکت پول توجيبي که مادر يا پدر در اختيار کودک قرار مي‌دهد و امکان خريد انواع خوراکي را برايش فراهم مي‌آورد، فعاليت بيشتري مي‌يابد . ناگفته پيداست که در بسياري موارد گزينش‌هاي غذايي کودک با نيازهاي تغذيه‌اي او سنخيت چنداني ندارند و اين همان « بزنگاهي » ست که متاسفانه بسياري از مادران گرامي در مورد آن اهمال مي‌کنند .
مصرف مکرر مواد غذايي پُرکالري و فقير از مواد مغذيِ ضروري ( مانند انواع کيک ، بيسکوييت و چيپس ) توسط کودک چه بسا که موجب ابتلاي همزمان او به پُروزني و کمبود ريزمغذي‌ها مانند آهن، کلسيم و روي شود ، ريزمغذي‌هايي که براي انجام فرايندهاي حياتي مانند رشد مورد نيازند . تشخيص مراحل ابتدايي کمبود برخي از اين ريزمغذي‌ها مانند کلسيم و روي حتي به مدد روش‌هاي متداول آزمايشگاهي به ساده‌گي ميسر نيست نتيجه آن که زماني که کار از کار گذشت ( مثلا توقف رشد ) ، تازه ممکن است توجه پدر و مادر ، اطبا و يا حتي خود فرد را به خود جلب کند .
آيا مي‌توان با مکمل هاي تغذيه اي از کوتاهي قد پيشگيري کرد ؟
مکمل‌ها ، آن‌گونه که از نامشان برمي‌آيد ، ترکيباتي هستند که درصورت وم ، رژيم غذايي فرد را از نظر ارزش تغذيه‌اي « تکميل » مي‌کنند . بنابراين مکمل‌هاي تغذيه‌اي نمي‌توانند و نبايد جايگزين رژيم غذايي فرد شوند . متاسفانه اين نکته مهم غالبا از چشم والدينِ نگرانِ قامتِ فرزند خود ، دور مي‌ماند و مانند بسياري از ديگر موارد ، در پيِ يک ميان‌بر ، يک « مکمل جادويي » اصل قضيه را فراموش مي‌کنند . فرايند افزايش قد، يک فرايند انرژي‌خواه و سازنده ( آنابوليک ) است .
پس کودکي که به اندازه کافي انرژي (کالري) دريافت نمي‌کند با مصرف هيچ مکملي افزايش قد نخواهد يافت . اين کودکان عموما کم وزن نيز هستند .
تاثير پروتئين ها ، ويتامين ها و مواد معدني بر پيشگيري از کوتاهي قد
تغذيه و رشد قدي
عامل مهم ديگر ، پروتئين است که حدود پنجاه درصد حجم استخوان‌ها را تشکيل مي‌دهد . پروتئين‌هاي غذايي از دو جنبه کمّيت ( مقدار ) و کيفيّت ( نوع ) اهميت دارند . بدن براي ساخت پروتئين‌هاي استخواني به ويتامين ث نياز دارد که در ميوه‌ها و سبزي‌هاي تازه يافت مي‌شود . کودک در حالِ رشدي که رژيم غذايي او از نظر کميّت و يا کيفيّت پروتئين و نيز منابع ويتامين C کفايت ندارد ( چنين رژيمي غالبا از نظر بسياري از ديگر مواد مغذي ضروري هم کمبود خواهد داشت ) ، تنها با مصرف هيچ مکملي رشد قدّي مناسبي نخواهد يافت .
حتما مي‌دانيد که استحکام استخوان‌ها به مدد املاح معدني و در معيت ويتامين D ميّسر مي‌شود . به دليل عدم کفايت منابع غذايي معمول در تامين اين ويتامين و نيز مواجهه ناکافي با آفتاب بنا به دلايل فرهنگي ، اجتماعي و زيست محيطي ( آلوده‌گي هوا در اغلب شهرهاي ايران ) ، در غالب موارد نياز کودکِ در حال رشد به ويتامين D تامين نمي شود و ناگزير اين کمبود بايد از طريق دريافت مکمل و تحت نظر مشاور تغذيه جبران شود .
اگر بگوييم عنصر روي (زينک) در تمامي واکنش‌هاي حياتي بدن دخالت دارد ، سخن به گزاف نگفته‌ايم . با اين حال هنوز به روشني معلوم نيست چرا نخستين تظاهرات کمبود روي در کودکان ، کُند شدن يا توقف رشدِ قدي ست ! دلايل کمبود روي در رژيم غذايي کودکان متعددند که پرداختن به آن‌ها، خود مجال ديگري را مي‌طلبد ، اما ذکر همين نکته بس که در صورتي که کودک از يک رژيم غذايي متعادل ، متناسب و متنوع پيروي کند ، مصرف مکمل روي به ويژه در مقادير بالا نه تنها براي رشد قدّيِ او معجزه‌اي نخواهد کرد، چه بسا عوارض زودرس يا ديررسي را هم به دنبال خواهد داشت
توجه به چند نکته مهم در رابطه با کوتاهي قد
نخست آن که براي تامين رشد قدّي کودک ( همانند ديگر جنبه‌هاي سلامت ) گام نخست و اساسي ، توجه به کفايت تغذيه‌اي اوست . در صورت نامناسب بودن دريافتِ غذايي کودک ، مصرف هيچ مکملي جايگزين رژيم غذايي نخواهد شد .
مورد مهم ديگر اين است که تنها درصورتي که رژيم غذايي کودک بنا به دلايلي نتواند مواد مغذي خاصي را در حد کفايت تامين کند ، تجويز مکمل در کنار يک برنامه غذايي مناسب ممکن است تا حدودي اثربخش باشد . تشخيص اين موارد و تجويز مکمل مربوطه بر عهده متخصص تغذيه است .
و سرانجام به گمانم در دنيا هيچ کسي به اندازه مادر در فرزندش حس اعتماد به نفس را القا نمي‌کند. به عنوان اين مقاله ، بارِ ديگر توجه کنيد . تصور کنيد هنگامي که اين جمله از دهان مادري در حضورِ فرزند بارها و بارها بيان مي‌شود ، چه حسّ بد عدم اعتماد به نفسي را در او القا مي‌کند ، گويي به نقص عضوي مبتلاست که بايد از وجودش شرمنده باشد !
اسف‌بارتر آن که در اکثر موارد، فرزندي که قدّ او را با برادر ، پسر عمو يا چه مي‌دانم هم‌کلاسي هايش مقايسه مي‌کنند و به او برچسب کوتاه‌قامتي مي‌زنند ، البته ممکن است بلند‌قامت نباشد ولي رشدي طبيعي داشته و دارد . همواره به ياد داشته باشيد که صفات ارثي، « منو » ندارند که ما از ميانشان به دلخواه خود برگزينيم . بر اين باورم که هر يک از ما بايد حقّ برخورداري از يک زندهگي سالم و فرصت‌هاي برابر را داشته باشيم و از داشته‌هايمان براي داشتن يک زندهگي موفق ، نهايت استفاده را ببريم. به گمانم اين همان چيزي‌ست که مادران و پدران بايد به فرزندانشان بياموزند و مي‌آموزند .
شاد و سرفراز باشيد
درباره این سایت